Bilo je treće veče bombardovanja i već smo se istrenirale na koji krevet i sa kim ćemo leći u mračnom podrumu bolnice. Čim smo čule prodorne zvižduke popodnevne sirene koji su opominjali na opasnost od bombardovanja grada, izašle smo iz soba u kojima smo bile smeštene i spustile se niz stepenice u dugom, jednoličnom i tihom redu trudnica, koji je, kada bi se posmatrao s gornjeg sprata, ličio na uvijeno telo nekog debelog i tromog gmizavca. Hodale smo kao mesečari, prateći jedna drugu pognutih glava, korak po korak, utonule u misli na naše kuće, u kojima smo ostavile porodice i svakodnevice sa uobičajenim teškoćama i smetnjama, koje su nam sada izgledale tako slatke i drage, budeći nam čežnju da im se vratimo što je pre moguće.
Podrum je zapravo bio prostrano podzemlje, hladno i mračno, nedefinisano ijednom pregradom osim četiri široka cementna stuba na sredini, čija unutrašnjost je predstavljala četvrtast prazan i neiskorišćen prostor. U dve paralelne linije, iza stubova, bili su poređani bolnički kreveti u koje su se spuštala naša tela, dvoje po dvoje, leđima jedna ka drugoj, tako da ostavimo prostora za nadute stomake, s po jednom rukom pruženom izvan kreveta za infuziju eventualne terapije, ako bi se ukazala potreba. S jedne strane bile smo mi, Albanke, dok su s druge strane, prekoputa nas, ležale trudnice srpske nacionalnosti, često samo po jedna na krevetu, ionako uskom i predviđenom za jednu osobu, pošto ih je bilo manje od nas. Levo od ulaza u podrum stajala su dva radna stola s neophodnom opremom za neku hitnu intervenciju. Zdesna, od sredine naviše, sve do spoja s tavanicom podruma, bili su gvozdeni prozori koji su pristajali nemalterisanim zidovima i sa kojih se čulo stalno zastrašujuće zviždanje. Tri prastare bolničke posteljine, bačene preko prozora i spojene jedna za drugu metalnim kopčama, iako su prekrivale prašinu i paučinu iznutra, zajedno sa svetlošću koja se nije smela videti spolja, nisu uspevale da zaustave opori miris urina i postkoitalni vonj pasa koji su se, pre nego što je počeo rat, obično sklanjali tu, uz ivicu zida.
„Dobićemo upalu pluća!“, prošaputala mi je drugarica iz sobe, okrenuta od mene leđima, tako da je njen glas bolje mogla da čuje pacijentkinja s drugog kreveta, okrenuta prema njoj glavom, nego što sam mogla da je čujem ja.
„Bolje upala pluća nego da umremo!“, odvratila joj je brže-bolje drugarica prekoputa, ne znajući da li ju je to utešilo ili ju je još više prestravilo.
„Žao mi je, ali je vanredno stanje. Nadamo se da neće dugo potrajati“, rekao je doktor iz vizite.
Redovi kreveta, spontano podeljenih po nacionalnosti, sledstveno su podelili i medicinsko osoblje bolnice. Tamo odakle su dolazila pitanja, žalbe i molbe na srpskom jeziku, tamo su upućivani i odgovori, saveti, uputstva i preporuke odgovarajućih stručnjaka na tom jeziku. Tako se ostatak osoblja, koji je govorio albanski, okrenuo na drugu stranu, da namiri potrebe albanskih pacijentkinja.
Čim je prestao prvi metež oko zauzimanja mesta, uz dugotrajno škripanje kreveta, praćeno gromoglasnim plačem žena, buka glasova i užurbanih koraka na ulazu učinila je da sve počne ispočetka. Nijedna od nas nije mogla da miruje, pošto su se one sposobnije napola pridigle da bolje vide.
U četvrtastom prostoru između stubova namah se smestio krevet s mladom pacijentkinjom, koji su gurale bolničke sestre, sa svom potrebnom opremom. Nakon njih, istovremeno su stigle i dve lekarske ekipe, obeju nacionalnosti, koje su brzo krenule sa opštim spoljašnjim pregledom stomaka, proverom očiju, jezika, temperature, pa sve do analiza krvi, oko kojih su se okupili svi lekari iz obe grupe.
Za sve to vreme, pacijentkinja, mlada žena kojoj je ovo morala biti prva trudnoća, grčila se u agoniji od strašnih bolova koji su je terali da se okreće čas na jednu, čas na drugu stranu, a katkad je i dizali u sedeći položaj, da bi je opet zatim iscrpljenu oborili na krevet. Za razliku od drugih na koje smo navikli, njeni vapaji nisu bili ni shvaćeni, niti su se čuli artikulisano, iako su bili toliko uznemirujući da su ostavljali utisak kako dolaze iz najdubljih ponora duše. Dva plava oka, iz koja su izbijali strah i užasnuće svaki put kada bi se otvorila i brzo skliznula preko lica unaokolo, preklinjala su za pomoć. Duga smeđa kosa bila joj je razbacana po licu, katkad joj prekrivajući oči, a katkad usta, dok ona nije imala snage ni da pomeri ruke i skloni je odatle.
„Jadnica, gluvonema je!“, prišla je blizu nas da nam prošaputa sestra Drita.
Sada nam se činilo kao da smo odjednom razumele jezik njenih vapaja. Mora da je isto osetio i red srpskih pacijentkinja prekoputa nas, jer su i one počele da je gledaju drugim očima, sa izrazima lica na kojima se očitavalo sažaljenje, tihe molitve i samilost.
„Ne zna se koje je nacionalnosti. Čak joj ne znamo ni ime. Ne znamo da li ju je neko doveo i ostavio kod vrata bolnice, gde smo je našli ovako iscrpljenu kao što je vidite, ili je došla sama. Ništa!“, objašnjavala je dalje sestra Drita.
Činilo se kao da su i zidovi podruma sada slušali novu pacijentkinju. Ni najmanjeg zvuka, niti piska ni od jedne od nas, koje smo do tada s mukom otimale jecaje jedna drugoj. Čak su i naši bolovi u nama zaćutali, udubljeni u strepnju oko nove brige za pridošlicu.
„Definitivno moramo da operišemo!“, rekao je tiho doktor Vlado, jedini hirurg Srbin koji je nedavno došao u bolnicu.
„I ja tako mislim. Čak hitno. Ne vidim drugo rešenje“, pridružio mu se doktor Agron, njegov vršnjak.
„Idemo onda. Da više ne rizikujemo. Uzećemo njene podatke posle, kada sve prođe i kad bude mogla da piše, ako zna da piše“, rekao je najstariji među njima, doktor Redža.
„Za trideset minuta završava se policijski čas i moći ćemo da uključimo svetla i počnemo. Moramo biti spremni“, dodao je, gledajući svoj ručni sat.
Nakon pola sata i mi bismo izašle iz podruma i, isto kao što smo sišle, polako i tromo, popele bismo se jedna za drugom u naše sobe, još umornije, još tromije. Do tada, nijednog trenutka nismo skidale pogled s nove pacijentkinje. To je bila tačka koja nas je sve povezivala. Središte u kome su se prizemljivali i spajali svi naši bolovi, strahovi, brige i nade. Ta gluvonema žena, koja niti je govorila niti je čula, ali koju smo mi čule i razumele, sve to je bio naš zajednički jezik. To su bile naše sličnosti. Ona je bila mi i mi smo bile ona.
Ustala sam iz kreveta i prišla joj. Polako, da joj ne pokvarim tako potreban san u tih malo trenutaka, sklonila sam joj oznojenu kosu sa očiju i uzela je za ruku. Sestra Srpkinja, koja se starala o ruci za infuziju, nasmešila se odobravajući. Ženini prsti bili su beli i dugački. Nokti premazani crvenom bojom, čiji je najveći deo davno otpao, naveli su me da je zamislim mirnu, srećnu, kako sedi negde u svojoj kući, pored muža.
Kada je sve bilo spremno i kada je sestra došla da odvede pridošlicu u operacionu salu, sve smo bile skupa na nogama oko nje. Pozdravljale smo se i bodrile je svaka koliko je znala i kako je mogla. Izmešali su se jezici, reči, zagrljaji, i stopili se u jedno zajedničko.
Stepenicama smo se pele s mislima tamo, u operacionoj sali, gde je žena koju smo tek upoznali na najbožanstveniji način otelovljavala svoju ljubav i žrtvu za budućnost.
„Jeste li čule šta je nova pacijentkinja?“ pitala je sutradan sestra Drita, čim je ušla u podrum bolnice.
„Da“, požurila sam da odgovorim pre nego što nastavi dalje.
„Ona je MAJKA!“
– s albanskog preveo Đorđe Božović –
_____________________________________________
ALBINA IDRIZI (1966.) studirala je albanski jezik i književnost na Univerzitetu u Prištini. Od 2014. godine članica je predsedništva Udruženja pisaca Kosova, a od 2018. do 2022. godine vrši dužnost potpredsednice Udruženja. Objavila je tri zbirke poezije, jednu zbirku priča i tri romana. Njen roman „Hijet e kullave“ (2009.) preveden je na rumunski. Za roman „Përsëri mars“ (2019.) dobila je nagradu Anton Pashku za najbolji prozni rad. Živi u Gnjilanu.
***
SHURDHMEMECJA
Ishte nata e tretë e bombardimeve dhe tashmë kishim mësuar shtratin ku dhe me kë do të shtriheshim në bodrumin e errët të spitalit. Sapo dëgjuam fishkëllimën e thekshme të sirenës së pasdites që lajmëronte rrezikun e bombardimit të qytetit, dolëm nga dhomat ku qemë vendosur dhe zbritëm shkallët në radhë të gjatë, të njëtrajtshme e të heshtur të grave shtatzëna, i cili kur vështrohej nga kati më i lartë ngjante me trupin e përdredhur të një zvarraniku të majmë e të plogësht. Ecnim si somnambulë duke ndjekur njëra-tjetrën me sytë përdhe në hapin e radhës dhe mendjen te shtëpitë tona ku kishim lënë familjet dhe përditshëritë me rropatjet e bezditë e zakonshme që tani ngjanin aq të ëmbla e të dashura duke na joshur shpresën për t’iu kthyer sa më parë të ishte e mundur.
Në të vërtetë, bdrumi qe një nëndhesë e gjerë, e ftohtë dhe e errët, e padefinuar me asnjë ndarje përveç katër shtyllave të gjera çimentoje në mes të tij, brendia e të cilave bënte një hapësirë katrore boshe e të pashfrytëzuar. Në dy paralele, pas shtyllave, qenë vendosur shtretërit e spitalit ku paloseshin trupat tanë dy e nga dy, shpinë pas shpine në mënyrë që t’i linim vend barkut të fryrë, me nga një krah të zgjatur jashtë shtratit për injektimin e terapisë së rastit nëse paraqitej nevoja. Nga njëra anë ishim ne, shqiptaret, kurse nga ana tjetër, përballë nesh, shtriheshin shtatzënat e kombësisë serbe, shpesh vetëm nga një në shtratin edhe ashtu të ngushtë të paraparë për një person, meqë ishin më pak se ne. Në të majtën e hyrjes së bodrumit gjendeshin dy tavolina pune me pajisjet e nevojshme për ndonjë ndërhyrje të shpejtë. Ndërkaq, në të djathtë, nga mesi e lart, ngjitur me tavanin e bodrumit ishin dritaret e hekurta që u shkonin për shtati mureve të pasuvatuara e nga të cilat dëgjohej vazhdimisht një fishkëllimë ngjethëse. Tri batanije të stërvjetruara të spitalit, hedhur mbi dritare ngjitur njëra me tjetrën në kapëse metali, të cilat ndonëse mbulonin pluhurin dhe merimangat nga brenda bashkë me dritën që nuk duhej parë nga jashtë, nuk arrinin të ndalonin erën e athët të përmjerrjeve as duhmën postkoitale të qenve të rrugës që, para se të niste lufta, kishin zakon të strehoheshin përskaj murit.
– Kemi për të marrë plevit! – më pëshpëriti shoqja e dhomës nga passhpina ime, zëri i së cilës më mirë dëgjohej nga pacientja e shtratit tjetër, e kthyer me kokë kah ajo, se sa nga unë.
– Më mirë plevit se të vdesim! – ia ktheu shpejt e shpejt shoqja përballë pa e ditur nëse po i jepte zemër apo po e tmerronte më shumë.
– Më vjen shumë keq, por është gjendje e jashtëzakonshme. Të shpresojmë të mos zgjasë. – tha mjeku i vizitës.
Rreshtat e shtretërve të ndarë vetiu sipas kombësisë, rrejdhimisht ndanë edhe ekipin mjekësor të spitalit. Andej nga vinin pyetjet, ankimet, e kërkesat në gjuhën serbe, andej drejtoheshin përgjigjet, këshillat, udhëzimet e sugjerimet nga përkatësit profesionalë në këtë gjuhë. Kështu, pjesa tjetër e ekipit që fliste shqip kthehej anash të plotësonte nevojat e pacienteve shqiptare.
Sapo pushoi trazimi i parë i zënies së vendeve me kuisjet stërzgjatëse të shtretërve shoqëruar nga ofshamat gjëmuese të grave, një zhurmë zërash e hapash të shpejtë në hyrje bënë që të niste gjithçka nga fillimi. Asnjëra nga ne nuk u durua pa lëvizur, teksa ato më të shëndetshmet u ngritën përgjysmë të shihnin më mirë.
Në hapësirën katrore mes shtyllave, sakaq zuri vend një shtrat me një paciente të re, i shtyrë nga motrat e spitalit me të gjitha pajisjet e duhura përreth. Pas tyre, dy ekipet mjekësore të të dyja kombësive arritën njëherësh dhe me të shpejtë nisën nga kontrollet e përgjithshme sipërfaqësore të barkut, syve, gjuhës, temperaturës, deri tek analizat e gjakut të cilat mblodhën kokë më kokë mjekët e të dyja grupeve.
Gjatë gjithë kësaj kohe, pacientja, një grua e re e cila duhej ta kishte shtatzaninë e parë, përpëlitej në agoni nga dhimbje të tmerrshme që sa e bënin të kthehej në njërin krah sa në tjetrin, e herë-herë e zgjonin ulur për t’u përplasur sërish e dërrmuar në shtrat. Përkundër të tjerave me të cilat ishim mësuar, ofshamat e saj nuk kuptoheshin as dëgjoheshin të artikuluara, ani se ishin shumë më tronditëse sa të linin përshtypjen se vinin nga honet më të thella të shpirtit. Dy sy të kaltër që derdhnin frikë e llahtar sa herë hapeshin dhe rrëshqisnin shpejt e shpejt nëpër fytyrat përreth përgjëronin për ndihmë. Flokët e gjatë ngjyrë gështenje shpupuriseshin nëpër fytyrë duke i zënë herë sytë e herë gojën dhe ajo as që kishte forcë të lëvizte duart e t’i largonte që andej.
– E gjora, është shurdhmemece! – u skajua afër nesh të npëshpëriste motra Dritë.
Tani na u duk sikur përnjëherë kuptuam gjuhën e ofshamave të saj. Njësoj duhej të kishin ndier edhe radha e pacienteve serbe pëballë nesh, sepse edhe ato nisën ta shikonin me të tjerë sy në fytyrat që shprehnin keqardhje, lutje të heshtura e dashamirësi.
– Nuk dihet çfarë kombësie ka. Madje, nuk dimë as emrin e saj. Nuk dimë nëse e solli dikush dhe e la pranë dyerve të spitalit ku e gjetëm të molisur njësoj siç po e shihni, apo erdhi vetë. Asgjë! – sqaroi më tej motra Dritë.
Ngjante sikur edhe muret e bodrumit mbanin vesh kah pacientja e re. Asnjë zhurmë, asnjë pipëtimë nga asnjëra prej nesh që gjer atëherë mezi zaptonim ofshamat e njëra-tjetrës. Kishin heshtur edhe dhimbjet tona në ne, të përfshira në ankthin e shqetësimit të ri për të sapoardhurën.
– Duhet ta operojmë, patjetër! – foli me zë të ulët doktor Vlado, kirurg i vetëm serb i ardhur së voni në spital.
– Ashtu mendoj edhe unë. Madje, urgjentisht. Nuk shoh ndonjë zgjidhje tjetër. – iu bashkua doktor Agroni, i një moshe me të.
– Shkojmë, pra. Të mos rrezikojmë më gjatë. Të dhënat i marrim më pas, kur të kalojë e gjitha dhe pacientja mund të shkruajë nëse di të shkruajë. – tha më i vjetri prej tyre, doktor Rexha.
– Për tridhjetë minuta mbaron ora policore dhe mund të ndezim dritat e të fillojmë. Duhet të jemi gati. – shtoi ai duke shikuar orën e dorës.
Pas gjysmë ore edhe ne do të largoheshim nga bodrumi dhe ashtu siç kishim zbritur, ngadalë e plogësht, do të ngjiteshim njëra pas tjetrës nëpër dhomat tona, edhe më të lodhura, edhe më të plogështa. Gjer atëherë, nuk ia shqitëm sytë për asnjë çast pacientes së re. Ishte pika që na lidhte të gjithave. Midisi ku zbarkonin e përputheshin dhimbjet, frikërat, shqetësimet dhe shpresat tona. Shurdhmemecja që as fliste as dëgjonte, por e dëgjonim dhe e kuptonim ne, sepse ishte gjuha jonë universale. Ishte të gjitha ngjashmëritë tona bashkë. Ajo ishte ne dhe ne ishim ajo.
U ngrita nga shtrati dhe iu afrova. Ngadalë, të mos i prishja dremitjen aq të nevojshme të atyre pak çasteve, ia largova flokët e djersitur nga sytë dhe ia mbajta dorën. Motra serbe e cila kujdesej për infuzionin e krahut, buzëqeshi me miratim. Kishte gishtërinj të bardhë e të gjatë. Thonjtë e lyer në ngjyrë të kuqe pjesa më e madhe e të cilëve ishte gërvishur kaherë, më nxitën ta imagjinoja të qetë, të lumtur, ulur diku në shtëpinë e saj pranë të shoqit.
Kur gjithçka ishte gati dhe motra erdhi ta merrte të saposjellurën për ta shpënë në sallën e operacionit, ne ishim të gjitha tok në këmbë përreth saj. U përshëndetëm e i dhamë kurajo secila si diti e si mundi. U përzien gjuhët, fjalët, përqafimet, e u shkrinë në një të përbashkët.
Shkallët i ngjitëm me mendjen atje, te salla e operacionit, ku gruaja që sapo njohëm po mishëronte në mënyrën më hyjnore dashurinë dhe sakrificën e saj për të ardhmen.
– E morët vesh kush ishte pacientja e re? – pyeti të nesërmen motra Dritë, sapo hyri në bodrumin e spitalit.
– Po, – u nguta të përgjigjem para se të vazhdonte më tej.
– Ishte NËNË!
________________________________________________
ALBINA IDRIZI (1966) u diplomua për Letërsi dhe gjuhë shqipe në Prishtinë. Nga viti 2014 ishte anëtare e kryesisë e Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës, ndërsa prej vitit 2018 deri në vitin 2022 nënkryetare e saj. Ka botuar tri përmbledhje me poezi, dy romane dhe një përmbledhje me tregime. Për romanin Përsëri mars fitoi çmimin vjetor “Anton Pashku” për veprën më të mirë në prozë.
*
Sve priče uvrštene u zbornik možete pročitati ovdje: https://biber.nenasilje.org/biber-05-2023/ . Zbornik priredile Ivana Franović, Davorka Turk i Katarina Milićević
čovjek-časopis 